Ὦ μυρισμένη μου ἄνοιξις, τοῦ χρόνου ἀρχή καί νιότης..

Καλώς ήρθες της φύσης χαρά, 

κοριτσάκι γλυκό και δροσάτο! 

Καλώς ήρθες στον κάμπον εδώ, 

με καλάθι λουλούδια γεμάτο! 

F.Schiller 

Τον ερχομό της ανοίξεως σηματοδοτεί η εαρινή ισημερία, η οποία πραγματοποιείται την 20η - 21η Μαρτίου. Τότε, η χρονική διάρκεια της ημέρας είναι ίση ή περίπου ίση με αυτή της νυκτός. 

Η άνοιξη, μία εκ των τεσσάρων εποχών της εύκρατης ζώνης, παρεμβάλλεται μεταξύ του χειμώνα και του καλοκαιριού. Περιλαμβάνει τους μήνες: Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο, ωστόσο στην πραγματικότητα ολοκληρώνεται στις 21 Ιουνίου με το θερινό ηλιοστάσιο. 

Σπάνια λέξη της αρχαίας ελληνικής (ἡ ἄνοιξις, -εως). Ετυμολογείται από το ρήμα ἀνοίγνυμι ή ἀνοίγω. Αρχικά λοιπόν σήμαινε το άνοιγμα. Η σημερινή σημασία είναι μεσαιωνική: Ὦ μυρισμένη μου ἄνοιξις, τοῦ χρόνου ἀρχή καί νιότης (Μιχαήλ Σουμμάκης, Παστώρ φίδος, ἤγουν Ποιμήν πιστός, Βενετία 1638). 

Τότε, υποκατέστησε στην δημώδη Βυζαντινή την αρχαία λέξη ἔαρ (που σήμερα επιβιώνει στο παράγωγο επίθετο εαρινός, δηλ. ανοιξιάτικος: εαρινή ισημερία), για να δηλώσει εκφραστικότερα το «άνοιγμα» του καιρού μετά τον χειμώνα. 

Την άνοιξη, η αξονική κλίση της γης στρέφει το βόρειο ημισφαίριο προς τον ήλιο και το φως της ημέρας διαρκεί περισσότερο. Το ημισφαίριο αρχίζει να ζεσταίνεται σημαντικά, γεγονός που ευνοεί την ανθοφορία και την φυτική ανάπτυξη. 

Η άνθιση μιας σειράς φυτών, οι δραστηριότητες των ζώων, καθώς και το ιδιαίτερο άρωμα του εδάφους μαρτυρούν τον ερχομό της. 

Εξάλλου, θεωρείται ως η κατεξοχήν εποχή της ανάπτυξης, της ανανεώσεως και της αναγεννήσεως. 

ΜΥΘΟΙ & ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ 

Ορισμένες χώρες της Ευρώπης οι οποίες διατηρούν ακόμα τις παραδόσεις τους, γιορτάζουν την άνοιξη με τραγούδια και χορούς, όπου οι νέοι ενωμένοι σε μια σειρά χορεύουν στα δάση περνώντας ανάμεσα στα δέντρα και έπειτα κατεβαίνουν στην πλατεία του χωριού και συνεχίζουν να χορεύουν σε κύκλο (συνήθως οι παραδοσιακοί χοροί που χορεύονται στις γιορτές αυτές είναι κυκλικοί και σπειροειδείς). Πάντα οι γιορτές της ανοίξεως ήταν γιορτές χαράς, ανανέωσης και ανάστασης.. 

Fruhlingsreigen - Maximilian Lenz

Τιμήθηκε ιδιαίτερα από εκείνους τους λαούς που έχουν πολύ βαρύ χειμώνα και ο ερχομός της φέρει πραγματικά μία αναγέννηση. Στους λαούς της βόρειας Ευρώπης (Σκανδιναβία, Ρωσία) η άνοιξη, συνήθως παρουσιάζεται ως κόρη του χειμώνα και της φύσης, η οποία, κάθε χρόνο τον ίδιο καιρό, δίνει σκληρή μάχη με τον κακό άντρα της, προσπαθώντας να του αποσπάσει την όμορφη θυγατέρα τους και να την βγάλει στο φως και στην ζωή. 

Στην κέλτικη παράδοση, η οποία στηρίζεται στο φως και την δύναμη του ηλίου, η άνοιξη αρχίζει στις αρχές Φεβρουαρίου και συνεχίζεται έως τις αρχές Απριλίου. Την περίοδο αυτή οι Κέλτες συνήθιζαν να μαζεύουν ή να φυτεύουν βιολέτες στον κήπο τους· ιερό λουλούδι που προσέλκυε καλόβουλα ξωτικά, τα οποία τους ευλογούσαν με καλή υγεία.

Στις περισσότερες πόλεις της Αρχαίας Ελλάδος, γιορτάζονταν τα Αδών(ε)ια ή «οι κήποι του Άδωνη» προς τιμήν του Άδωνη και της Αφροδίτης. Η γιορτή κρατούσε δύο ημέρες· η μεν πρώτη ονομαζόταν «αφανισμός» κατά την οποία θρηνούσαν τον θάνατο του Άδωνη, ενώ την δεύτερη ημέρα που γιόρταζαν την ανάσταση του την έλεγαν «εύρεσις». 

Venus and Adonis-Angelica Kaufmann

Ο θάνατος και η ανάσταση του Άδωνη συμβόλιζε το πέρας του χειμώνα και την έλευση της άνοιξης, είχε σχέση δηλαδή με τον ετήσιο κύκλο της βλάστησης και της καρποφορίας. Στα αθηναϊκά Αδών(ε)ια, οι γυναίκες θρηνούσαν μπροστά σε δύο νεκροκρέβατα που ήταν τοποθετημένα στις εισόδους των σπιτιών. Πάνω στα νεκροκρέβατα έβαζαν ξύλινα ομοιώματα του Άδωνη και της Αφροδίτης. 

Γύρω από τα ειδώλια τοποθετούσαν τους «κήπους του Άδωνη» (Ἀδώνιδος κῆποι), δηλαδή γλάστρες με φυτά που αναπτύσσονταν γρήγορα, τα οποία αργότερα τοποθετούσαν πάνω στις στέγες των σπιτιών για να μεγαλώσουν γρήγορα με την βοήθεια του ήλιου. 

Η ανάπτυξη των φυτών συνιστούσε σημάδι της ανάστασης του θεού. Κοντά στον επιτάφιο (νεκροκρέβατο) τοποθετούσαν κούκλες που παρίσταναν έρωτες και πουλιά και δίπλα στο ομοίωμα του Άδωνη άφηναν πλακούντες και γλυκίσματα. Η γιορτή τέλειωνε με θυσίες αγριόχοιρων. 

Πολλοί μύθοι της Ανοίξεως σχετίζονται με τον θάνατο και την ανάσταση κάποιου θεού. Υπάρχουν δυο τρόποι με τους οποίους οι θεοί πεθαίνουν την άνοιξη: με διαμελισμό, ο οποίος συμβολίζει την ανάγκη για εξάπλωση της πνευματικής ουσίας του θεού και των διδασκαλιών του και με σταύρωση ή κάρφωμα σ' ένα δέντρο με δυο διασταυρωμένα ξύλα, εκ των οποίων το κάθετο συμβολίζει τον πνευματικό κόσμο και το οριζόντιο τον υλικό κόσμο. 

Allegory of Spring - Jules Joseph Lefebvre

Σε όλους τους πολιτισμούς υπήρχε πάντα ένας θεός ή μια θεά ή ένα ζευγάρι θεών, οι οποίοι χαρακτήριζαν την άνοιξη. Ήταν οι θεοί της γονιμότητας, της ανανεώσεως, της βλάστησης, της νιότης και του έρωτα. Στην σλάβικη μυθολογία, διοργανωνόταν μια μεγάλη γιορτή για τον ερχομό της ανοίξεως, αφιερωμένη στο Γιαρίλο, θεό της γεωργίας και της γονιμότητος. Κατά την διάρκειά της, νεαρά αγόρια και κορίτσια περιφέρονταν στα χωριά κρατώντας πράσινα κλαδιά και λουλούδια και σε κάθε σπίτι έλεγαν τραγούδια, ενώ συνήθιζαν να στολίζουν και να βάφουν αυγά, σύμβολο της νέας ζωής, έθιμο που αργότερα υιοθετήθηκε από το χριστιανικό Πάσχα. 

Στους Ρωμαίους συναντάμε την θεά Φλώρα (ή Χλώριδα). Η θεά της ανοίξεως έκανε τα λουλούδια να ανθίζουν και τους αγρούς να καρποφορούν. Στην αρχή του Μαΐου διοργάνωναν τα Φλωράλια, γιορτή προς τιμήν της Θεάς, η οποία χάριζε στους ανθρώπους και στην φύση την άνθιση, την νιότη και τον έρωτα.

The rite of spring - Ignac Ujvary

Στους Φιλανδούς υπήρχε ένα θεϊκό ζευγάρι, ο Ράουμ και η Ούκκο, οι οποίοι κάθε χρόνο την άνοιξη γιόρταζαν τον ιερό τους γάμο, μετά από τον οποίο καρποφορούσαν οι αγροί. Τον χειμώνα οι σκοτεινές δυνάμεις τους χώριζαν και την άνοιξη έσμιγαν ξανά. Αλλά και στην ιρανική παράδοση, η πρώτη ημέρα της ανοίξεως η οποία ταυτίζεται με την εαρινή ισημερία θεωρείται η αρχή του νέου έτους και γιορτάζεται με μεγάλα παραδοσιακά πανηγύρια. 

Στην Αρχαία Ελλάδα, η εναλλαγή των εποχών σχετίζεται με τον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης, την οποία απήγαγε ο Άδης (αναφερόμενος και ως Πλούτωνας) για να την κάνει σύζυγο του. Η Δήμητρα έψαχνε παντού την κόρη της και όταν κατάλαβε ότι βρίσκεται στο βασίλειο του Κάτω Κόσμου την διεκδίκησε, όμως ο Άδης δεν ήταν διατεθειμένος να την αφήσει. Έτσι, ο Δίας αποφάσισε ότι η κόρη θα μένει μισό χρόνο με τον Άδη στον κάτω κόσμο (φθινόπωρο - χειμώνας) και μισό χρόνο θα επιστρέφει στην μητέρα της στον επάνω κόσμο (άνοιξη - καλοκαίρι).

Frederic Leighton-The Return of Perspephone

ΕΘΙΜΑ

Ένα έθιμο της αρχαίας Ελλάδος που έχει επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας είναι τα «Χελιδονίσματα», ένα είδος καλάντων που τραγουδούν παιδιά γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι και κρατώντας ένα ομοίωμα χελιδονιού, είτε την 1η του Μάρτη είτε στις 21 την ημέρα της εαρινής ισημερίας· οι νοικοκυρές τα αμείβουν με αυγά, σιτάρι, αποξηραμένα φρούτα, κ.α. 

Τα χελιδονίσματα είναι στίχοι καλωσορίσματος της ανοίξεως και αποπομπής του χειμώνα και του κρύου. Έχει σωθεί μάλιστα, δια μέσου της βυζαντινής παραδόσεως, ένα αρχαιοελληνικό δίστιχο χελιδόνισμα : 

Ήλθε, ήλθε χελιδών

 καλάς ώρας άγουσα 

καλούς ενιαυτούς… 

 

Χελιδόνισμα στο Σιτοχώρι Σερρών

Χελιδόνισμα Τρικάλων 

Ήρθι, ήρθι χιλιδόνα, 

ήρθι πάλι η μιλιδόνα. 

Κάθησι κι λάλησι 

κι γλυκουκιλάηδησι: 

«Άφ’κα σύκα κι σταφύλια, 

 κι σταυρό κι θημουνίτσα. 

Ήρθα πίσου, δεν τα βρήκα. 

Βρήκα στιάρια φυτρουμένα 

κι τ’ αμπέλια κλαδιμένα». 

Φύσα αϊέρα. 

Τοιχογραφία της Άνοιξης, Ακρωτήρι Θήρας

«Το χελιδόνισμα της Ρόδου»

 ἦλθ᾽ ἦλθε χελιδών
καλὰς ὥρας ἄγουσα,
καλοὺς ἐνιαυτούς,
ἐπὶ γαστέρα λευκά, 5 ἐπὶ νῶτα μέλαινα.
παλάθαν σὺ προκύκλει
ἐκ πίονος οἴκου
οἴνου τε δέπαστρον
τυροῦ τε κάνυστρον· 10 καὶ πύρνα χελιδών
καὶ λεκιθίταν
οὐκ ἀπωθεῖται· πότερ᾽ ἀπίωμες ἢ λαβώμεθα;
εἰ μέν τι δώσεις· εἰ δὲ μή, οὐκ ἐάσομες·
ἢ τὰν θύραν φέρωμες ἢ τὸ ὑπέρθυρον 15 ἢ τὰν γυναῖκα τὰν ἔσω καθημέναν·
μικρὰ μέν ἐστι, ῥᾳδίως νιν οἴσομες.
ἂν δὴ τι φέρῃς, μέγα δή τι φέροις·
ἄνοιγ᾽ ἄνοιγε τὰν θύραν χελιδόνι·
οὐ γὰρ γέροντές ἐσμεν, ἀλλὰ παιδία.

«Το χελιδόνισμα της Ρόδου», ένα ανώνυμο δημώδες άσμα, παραδίδεται από τον Αθήναιο (ακμή: περ. 200 μ.Χ.), ο οποίος αντλεί τις πληροφορίες του από το έργο «Περὶ τῶν ἐν Ρόδῳ θυσιῶν» του ιστοριογράφου Θέογνη. Το άσμα είναι πιθανώς πολύ παλαιότερο, ενδεχομένως παλαιότερο και από τον 5ο αι. π.Χ., αφού ο Αριστοφάνης φαίνεται να έχει υπόψη του κάποιο χελιδόνισμα. 

Το τραγουδούσαν παιδιά που πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι τον μήνα Βοηδρομιώνα (περ. 15 Φεβρουαρίου-15 Mαρτίου), δηλ. όταν έρχονταν τα χελιδόνια, οι προάγγελοι της άνοιξης. Στα παιδιά έδιναν γλυκίσματα, άλλα φαγώσιμα ή ακόμη και κρασί. Τα άσματα αυτά. ανάλογα των οποίων υπάρχουν και σήμερα, κατά κανόνα συνδέονται με κρίσιμες μεταβάσεις μέσα στον κύκλο του έτους (πρωτοχρονιά, αρχή της άνοιξης κ.ά.) και έχουν συχνά ευετηρικό χαρακτήρα, αποσκοπούν δηλ. στο να φέρουν «καλή χρονιά». 

Παρόμοια χελιδονίσματα έχουν καταγραφεί στους νεότερους χρόνους σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας.

Χελιδονίσματα Κομοτηνής

Και στην νεότερη Ελλάδα, η λαϊκή μούσα ύμνησε την άνοιξη και τις ομορφιές της. Ωστόσο, η αναφορά στην άνοιξη γινόταν από τους Έλληνες κι όταν ήθελαν να χαρακτηρίσουν ένα μεγάλο, ευχάριστο, εθνικό γεγονός· αυτό επικράτησε κυρίως στην περίοδο των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων που διεξήγαγε ο λαός μας ενάντια στους Οθωμανούς. Ιδίως η κλεφτουριά τραγούδησε την Άνοιξη της φύσης και του Γένους. 

 Ένα Θρακιώτικο παραδοσιακό τραγούδι λέει: 

Πότε να 'ρθή η άνοιξη, να 'ρθή το καλοκαίρι, 

να βγάλω τα ποδήματα, να ποδηθώ τσαρούχια, 

-Κωστή μου βοϊβόντα 

-να πάρω δίπλα τα βουνά, ορθό το μονοπάτι, 

για να σου ρίξω κλέφτικα να μαζευτούν οι κλέφτες. 

 -Κωστή μου βοϊβόντα. 

Και νεότεροι ποιητές εμπνεύστηκαν απ' αυτήν. Ένας απ' αυτούς, ο Χριστοβασίλης, την χαιρετά ως εξής: 

Γεια σου χαρά σου, άνοιξη, 

χιλιοχαριτωμένη, 

 βασίλισσα των εποχών 

και καύχημα του πλάστη, 

ας ήταν δώδεκα φορές 

ναρχόσουνα το χρόνο. 

ΔΗΜΩΔΕΙΣ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ 

Υπάρχουν πολλές ελληνικές παροιμίες με θέμα τους την άνοιξη: 

- Αν δεν σπείρεις την άνοιξη, δεν θερίζεις το καλοκαίρι. 

- Αν βρέξει ο Απρίλης δυο νερά κι ο Μάης άλλο ένα, χαρά σ' εκείνα τα σπαρτά που'ναι στην γη σπαρμένα. 

- Το χελιδόνι δε φέρνει άνοιξη. 

- Άλλο δε με εμάρανε, της άνοιξης το κρύο. 

- Λουλουδάτα τρία πανέρια η Άνοιξη κρατάει στα χέρια. 

- Ένας κούκος δε φέρνει την άνοιξη

Η ΑΝΟΙΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ 

Έφτασ’ η ώρια Άνοιξη -το λεν τα χελιδόνια- κι ο σκυθρωπός Χειμώνας εκίνησε να φύγει· του στέλνει κείνη λούλουδα, αυτός της ρίχνει χιόνια, και με τ’ αθώο γέλιο της τα δάκρυά του σμίγει. Στο γαλανό παλάτι του ο Φοίβος τριγυρίζει και, χύνοντας, αφόβιστα ολόχρυσες αχτίδες, σ’ ό,τι στο δρόμο του βρεθεί το χρώμα του χαρίζει κι αφήνει πίσω του χαρά και άσβεστες ελπίδες. Τα δέντρα πρασινίσανε και γιόμισαν λουλούδια· του πιστικού ακούγεται η γέρικη φλογέρα να σιγολέει άφταστα κάθε πρωί τραγούδια, και τα πουλιά να κελαηδούν τον ύμνο τους στη μέρα. Παντού ξεχύνετ’ η χαρά. Μόνον εσύ, μικρή μου, βλέπεις τις τόσες ομορφιές με μάτια δακρυσμένα. Έλα να βρεις παρηγοριά στ’ ολόθερμο φιλί μου! Επρόβαλε η Άνοιξη! Ξέχνα τα περασμένα! [Πηγή: www.doctv.gr]

Έφτασ’ η ώρια Άνοιξη —το λεν τα χελιδόνια—  

κι ο σκυθρωπός Χειμώνας εκίνησε να φύγει·  

του στέλνει κείνη λούλουδα, αυτός της ρίχνει χιόνια,  

και με τ’ αθώο γέλιο της τα δάκρυά του σμίγει.

   

Στο γαλανό παλάτι του ο Φοίβος τριγυρίζει 

και, χύνοντας, αφόβιστα ολόχρυσες αχτίδες, 

σ’ ό,τι στο δρόμο του βρεθεί το χρώμα του χαρίζει  

κι αφήνει πίσω του χαρά και άσβεστες ελπίδες.

 

Τα δέντρα πρασινίσανε και γιόμισαν λουλούδια·  

του πιστικού ακούγεται η γέρικη φλογέρα  

να σιγολέει άφταστα κάθε πρωί τραγούδια,  

και τα πουλιά να κελαηδούν τον ύμνο τους στη μέρα.

 

Παντού ξεχύνετ’ η χαρά. Μόνον εσύ, μικρή μου,  

βλέπεις τις τόσες ομορφιές με μάτια δακρυσμένα.   

Έλα να βρεις παρηγοριά στ’ ολόθερμο φιλί μου! 

  Επρόβαλε η Άνοιξη! Ξέχνα τα περασμένα!

Έφτασ’ η ώρια Άνοιξη -το λεν τα χελιδόνια- κι ο σκυθρωπός Χειμώνας εκίνησε να φύγει· του στέλνει κείνη λούλουδα, αυτός της ρίχνει χιόνια, και με τ’ αθώο γέλιο της τα δάκρυά του σμίγει. Στο γαλανό παλάτι του ο Φοίβος τριγυρίζει και, χύνοντας, αφόβιστα ολόχρυσες αχτίδες, σ’ ό,τι στο δρόμο του βρεθεί το χρώμα του χαρίζει κι αφήνει πίσω του χαρά και άσβεστες ελπίδες. Τα δέντρα πρασινίσανε και γιόμισαν λουλούδια· του πιστικού ακούγεται η γέρικη φλογέρα να σιγολέει άφταστα κάθε πρωί τραγούδια, και τα πουλιά να κελαηδούν τον ύμνο τους στη μέρα. Παντού ξεχύνετ’ η χαρά. Μόνον εσύ, μικρή μου, βλέπεις τις τόσες ομορφιές με μάτια δακρυσμένα. Έλα να βρεις παρηγοριά στ’ ολόθερμο φιλί μου! Επρόβαλε η Άνοιξη! Ξέχνα τα περασμένα! [Πηγή: www.doctv.gr]

Καρυωτάκης - Άνοιξη 

Gentle Spring - Frederick Sandys