Ευχές & Κατάρες

Οι λαϊκές ευχές και κατάρες μοιάζουν με μικρές επωδές, που απαγγέλλονται βιαστικά και σε στιγμές ψυχολογικής συγκίνησης, κάποτε με χειρονομίες, για να κάνουν καλό ή κακό. Είναι μικροκείμενα, κάπως μεγαλύτερα από το επιφώνημα και κάπως μικρότερα από τον επαινετικό ή υβριστικό λόγο. Είναι κι αυτά μαγικοθρησκευτικά ή μαγικοφυσικά, γιατί στην ψυχική έξαψη μας επικαλούμεθα για το καλό ή το κακό του άλλου είτε τα θεϊκά πρόσωπα, είτε την φύση ή την τύχη και τα δαιμονικά. Είναι εκδηλώσεις της ψυχολογίας του κάθε ανθρώπου, που, όταν δεν έχει τον τρόπο ή την δύναμη να κάνει το καλό και το κακό όπως ένας άρχοντας, ένας πλούσιος, ένας πολεμιστής, καταφεύγει στον μαγικό λόγο. Και συνοδεύει τον λόγο με χειρονομίες και ενέργειες, όπως στις επωδές, π.χ. γονατίζει στην εικόνα, βγάζει το μαντήλι ή την σκούφια από το κεφάλι του, χύνει κρασί στο χώμα κ.α.). Αλλά και το τσούγκρισμα των ποτηριών ή των αυγών είναι πράξεις μεταβιβαζόμενης ευχής.

Από τις ευχές και τις κατάρες του κάθε λαού μπορεί κανείς να συμπεράνει ποια είναι, στη σκέψη του ή στις κοινωνικές συνθήκες του, τα μέγιστα αγαθά και ποια τα μέγιστα δεινά. Από τις ευχές π.χ. που διατυπώνονται στα ελληνικά Κάλαντα, μια απ’ τις κυριότερες για τους νέους, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ήταν να τον αξιώσει ο Θεός να βάλει πετραχήλι.

Στις ευχές των βαφτισιών έλεγαν για το αγόρι: Νὰ γίνει καπετάνιος (στ’ ἄρματα) καὶ νὰ τοῦ βγάλουν καὶ τραγούδι και στις κοπέλες λένε πάντα χρυσὴ μοίρα νὰ λάβουν, που σημαίνει κυρίως την καλή παντρειά.

Ευχές και κατάρες είχαν φυσικά και οι αρχαίοι Έλληνες. Ας θυμηθούμε από την Ιλιάδα τον ιερέα Χρύση ή τον Οιδίποδα τύραννο από τον Σοφοκλή. Πάντα υπήρχε η δοξασία, ότι των γεροντότερων οι ευχές ή κατάρες ήταν πιο αποτελεσματικές, επειδή ίσως είναι πλησιέστερα προς τον Θεό, τον θάνατο ή επειδή έχουν πείρα δικαιοσύνης. Η ευχή ή η κατάρα των γονέων είναι δυνατότερη και για λόγους συναισθηματικούς · είχαν σημασία πάντα κι οι εκδηλωτικές χειρονομίες που τις συνόδευαν.

Το άμεσο αποτέλεσμα μιας ευχής ή κατάρας εξαρτάται όχι μόνο από τα πρόσωπα και τις χειρονομίες, αλλά και από την ώρα που λέγεται · υπάρχουν δοξασίες και παραδόσεις για την καλή ώρα της ευχής και την κακή ώρα της κατάρας.

Η αδικαιολόγητη κατάρα όμως δεν πιάνει, ή όπως λέει και η παροιμία, ἡ ἄδικη κατάρα περπατεῖ ὅλη μέρα καὶ τὸ βράδυ γυρίζει στὸ νοικοκύρη της. Πάντως η πίστη του λαού στην μαγική δύναμη του λόγου (καλού ή κακού) είναι μεγάλη, γι’ αυτό και οι περιπτώσεις των ευχών, τόσο στην λαϊκή κοινωνία όσο και στην αστική, είναι πολλές π.χ. γιορτές, γάμοι, ταξίδια, χαιρετισμοί, συγχαρητήρια κτλ.
Ο άνθρωπος όχι μόνο πιστεύει στην ευχή και στην κατάρα, αλλά και αισθάνεται την ανάγκη τους, για κάποιο συναισθηματικό ξέσπασμα και μια κοινωνική συναλλαγή. Όσο σχετικότερες είναι οι επικοινωνίες των ανθρώπων, κι όσο συχνότερες οι δοσοληψίες τους, τόσο κι οι εκφράσεις της ευχής και της κατάρας ακούονται ποικίλες και παραστατικότερες.

Την κατάταξη των ευχών δύσκολα την κάνουμε με ακρίβεια, γιατί είναι πολλές οι περιπτώσεις. Μπορούμε όμως ν’ ακολουθήσουμε το παρακάτω διάγραμμα, που είναι βιοτικό και λαογραφικό:

I. Ευχές & κατάρες των καθημερινών συναντήσεων: 

i. Σε παιδιά 

ii. σε νέους & νέες χωριστά 

iii. σε ανδρόγυνα 

iv. σε γέρους & γριές 

v. σε επαγγελματίες 

vi. σε μαθητές 

vii. σε ώρες καλλωπισμού 

viii. σε ώρες νοικοκυριού 

ix. στην φιλοξενία 

x. στην ελεημοσύνη 

xi. για τα ζώα 

xii. για τα καινούργια σκεύη και έπιπλα.

II. Ευχές & κατάρες σε ξεχωριστά βιοτικά γεγονότα: 

i. την εγκυμοσύνη
ii. στον τοκετό
iii. στα βαφτίσια
iv. στην πρώτη σχολική μέρα
v. στην στρατιωτική θητεία
vi. στο αρραβώνιασμα
vii. στον γάμο
viii. σε ξενιτεμούς
ix. σε θεμελιώματα κτισμάτων και εγκαίνια x. σε σκάρωμα καραβιών και ταξίδια
xi. σε αγροτικές εναρκτήριες εργασίες και συγκομιδή (γεωργική, ποιμενική, αλιευτική)
xii. σε αρρώστιες
xiii. στον θάνατο
xiv. στα μνημόσυνα

III. Ευχές & κατάρες σε χρονιάρες μέρες και γιορτές:

i. Πρωτοχρονιά, Φώτα, Απόκριες, Σαρακοστή, Λαμπρή, κ.ο.κ. με βάση την χρονολογική τους πορεία  

ii. Ονομαστικές γιορτές 

iii. Επέτειος (νεώτερα έθιμα γάμων, συλλόγων, νικών κτλ) 

Συγκέντρωση ευχής και κατάρας μπορούμε να κάνουμε με πολύχρονη παρακολούθηση μιας κοινωνίας ή με υπαγόρευση από ηλικιωμένους ανθρώπους. Ζωηρή τώρα εντύπωση αφήνει και το μαγνητόφωνο. Καλό είναι να σημειώνουμε και τις αντίστοιχες χειρονομίες ή ενέργειες, ζητώντας και την λαϊκή τους εξήγηση. Επίσης και τις αντευχές ή αντικατάρες, που δίνονται αμέσως από τον φίλο ή τον αντίπαλο, ώστε να έχουμε πλήρες το ευχετικό ή καταραστικό ζεύγμα.

Σχετικά προς τις ευχές είναι τα μονολεκτικά ονόματα: Πολυζώης, Πολυχρόνης, Καλομοίρα, Πανταζής και άλλα βαφτιστικά, σχετικά δε προς τις κατάρες τα επίθετα: αστραποκαμένος, λιγοζώητος, μαυρομαντήλω, μελιδιασμένος κ.α.

Στις ευχές και στις κατάρες υπάγονται κι άλλες κατηγορίες από εκδηλωτικά μικροκείμενα, οι εξής: 

Α) Αντίστοιχα προς τις ευχές: 

i. Οι αντευχές, δηλ. όταν ανταποδίδει κάποιος την ευχή, π.χ.

- Καλὰ στέφανα! 

- Κι’ ἐσεῖς καλὴ πάντα ὑγεία! 

ii. Οι απευχές ή αποτροπές, δηλ. όταν ζητούμε να απομακρύνουμε με τον λόγο ένα κακό, π.χ. Κούφια η ώρα, Μακριά από δω, Θεός φυλάξει. 

iii. Οι χαιρετισμοί, πλούσιο κεφάλαιο για μελέτη και συλλογή! Περιπτώσεις και τρόποι χαιρετισμών, Συνοδευτικές χειρονομίες και η σημασία τους όπως χειραψία, χτύπημα στον ώμο, εναγκαλισμός, κούνημα μαντηλιού κ.α. Στοργικοί και σεβαστικοί χαιρετισμοί, ηλικιακή και κοινωνική ιεραρχία, αποχαιρετισμοί, όπως περιπτώσεις κι από την λαϊκή φιλολογία μας, παραμύθια, τραγούδια κτλ.

iv. Οι προπόσεις, ενδιαφέρον κεφάλαιο για περιγραφή και μελέτη. Έθιμο ελληνικό αρχαιότατο, γνωστό στον Όμηρο και στους κλασικούς, που κι οι Ρωμαίοι το ονόμαζαν propinare (από το προπίνω). Συνεχίζεται στον ελληνικό λαό, με το όνομα ἐντολὴ (Ήπειρος) ἢ γιομάτο ἢ κουπάρι. Πρωτοπίνει ο οικοδεσπότης στα συμπόσια με ευχές, που τις απευθύνει σε όλους ή σε καθένα χωριστά. Άλλοτε έδινε να πιουν από το ποτήρι, κι αυτό συμβόλιζε φιλική κοινωνία και αδελφώση. Τα λόγια των προπόσεων είναι κάποτε έμμετρα, και συνηθίζονται περισσότερο στους γάμους.

- Ἕνα τραγούδι θὲ νὰ πῶ ἀπάνω στὸ κεράσι (= κέρασμα),

 τ’ ἀντρόγυνο ποὺ ἔγινε, νὰ ζήσει, νὰ γεράσει! 

Τὸ πρῶτο ποτηράκι 

μὲ τὸ γλυκὸ κρασάκι,

τὸ πίνω στὴν ὑγειά τους! 

Βίβα τους καὶ χαρά τους!... 

Το έθιμο τώρα έχει γίνει παγκόσμιο και αστικό, με τις προπόσεις και τους λόγους, που ακούονται στα επίσημα γεύματα και τις δεξιώσεις. 

v. Τα παινέματα. Είναι πολλά τα παραδείγματα και τα κείμενα των επαίνων, που βρίσκει κανείς ιδιαίτερα να τραγουδιούνται στα Κάλαντα. Τα παιδιά που γυρίζουν στα σπίτια, χρησιμοποιούν στο τέλος τα καλύτερα λόγια, για να ευχηθούν τον νοικοκύρη και να τον συγκινήσουν, ώστε να τους φιλοδωρήσει με γενναιότητα…. 

- Ἐδῶ ποὺ τραγουδήσαμε, πέτρα νὰ μὴ ραΐσει

 κι ὁ νοικοκύρης τοῦ σπιτιοῦ χρόνους πολλοὺς νὰ ζήσει!

Β) Αντίστοιχα προς τις κατάρες:

i. Οι αντικατάρες δηλ. ανταποδίδει κανείς την κατάρα και μάλιστα με επίταση, π.χ.

- Ἄει τσακίσου!

- Νὰ τσακιστεῖς, καὶ νὰ ταφιαστεῖς!

ii. Οι απειλές που έχουν αντίζυγα και τα αντιπείσματα, π.χ.

 - Θὰ σὲ κάμω νὰ χορεύεις 

 - Θὰ μοῦ μεγαλώσεις τὶς τρίχες! 

iii. Οι βρισιές, δηλ. ύβρεις και υβριστικά σχήματα και χειρονομίες. Ενδιαφέρον επίσης κεφάλαιο για το γλωσσικό πλούτο και την ψυχοκοινωνιολογική σημασία του. 

iv. Οι βλαστήμιες ·η λέξη, από ετυμολογικής απόψεως, προέρχεται από το ρήμα βλασφημώ, το οποίο σημαίνει βλάπτω την φήμη κάποιου.

v. Τα αναθέματα, δηλ. αναθέτει κανείς την ψυχή ενός εχθρού του στο διάβολο, όχι μόνο στα εκκλησιαστικά (αφορισμοί) αλλά και στα λαϊκά έθιμα (πέτρες στο μνήμα ή στα τρίστρατα), απ’ όπου και το τοπωνύμιο «αναθεμάτισμα» 

vi. Οι όρκοι. Αυτοί αποτελούν μεγαλύτερο κεφάλαιο μικροκειμένων για μελέτη, η βάση τους όμως είναι καταραστική. Δίνει κανείς όρκο και διατυπώνει μια αυτοκατάρα, που θα τον εύρει, αν παραβεί τον όρκο του. Ακόμα κι η επίκληση του Θεού ή ενός αγίου σημαίνει την πιθανή τιμωρία του ορκισμένου από εκείνους · η λέξη όρκος παράγεται από το είργω που σημαίνει περιορίζω.

Χωρίζονται οι όρκοι σε μαγικοθρησκευτικούς και μαγικοφυσικούς. Καλό είναι να περιγράφονται μαζί και οι ενέργειες ή χειρονομίες, που συνοδεύουν τον όρκο και τα λόγια του ·η χειρονομία σε όλες τις εκδηλώσεις είναι σοβαρότατο κεφάλαιο της Λαογραφίας και μπορεί να την ονομάσει κανείς «βουβή έκφραση», ή και «βουβή γλωσσολογία», της λαϊκής ζωής.

vii. Οι κατάδεσμοι. Είναι οι γραπτές ή μαγικές κατάρες, που επινοούνται με φθονερή διάθεση στις ευτυχείς ώρες του άλλου (π.χ. όπως γάμος, τεκνοποίηση, επιχείρηση, πολεμική άμυνα, καλλιέργειες) και εκφράζουν τις εχθρικές διαθέσεις του ενεργούντος. Ανήκουν και στην μαγεία, αλλά βασίζονται στον καταραστικό λόγο.

Σημείωση: Το αρχαιότερο παράδειγμα κατάδεσμου προέρχεται πιθανόν από την Σικελία και χρονολογείται στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. Ορισμένα από τα περισσότερο γνωστά παραδείγματα προέρχονται από την Αθήνα, όπου παρατηρείται μία ιδιαίτερα σημαντική εξέλιξη ως προς το περιεχόμενό τους, καθώς τους σχετιζόμενους με την δικομανία τής Κλασικής Εποχής (5ος - 4ος αι. π.Χ.) δικανικούς κατάδεσμους, με τους οποίους κάποιοι προσπαθούν να εξουδετερώσουν τους αντιδίκους τους, διαδέχονται οι ερωτικοί κατάδεσμοι των ελληνιστικών κυρίως χρόνων (3ος - 1ος αι. π.Χ.). Τον 4ο και 3ο αι. π.Χ. οι κατάδεσμοι γνωρίζουν μεγάλη διάδοση, με γνωστά παραδείγματα από την Μακεδονία και από το νησιωτικό χώρο, όπως την Μυτιλήνη. 

Ενεπίγραφο μολύβδινο έλασμα τυλιγμένο σε ρολό (κατάδεσμος)

 4ος αι. π.Χ., Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας

Εδώ να σταθούμε και να αναφέρουμε ότι ένας από τους πλέον γνωστούς κατάδεσμους στον Ελλαδικό χώρο είναι ο κατάδεσμος της Πέλλας, ο οποίος αποτελεί ένα σπουδαίο εύρημα τόσο από αρχαιολογικής όσο και από γλωσσολογικής απόψεως. Η κατάρα γράφτηκε σε μολύβδινο έλασμα περί τον 4ο - 3ο αιώνα π.Χ. και τοποθετήθηκε σε τάφο ώστε να έλθει σε άμεση επαφή με τα πνεύματα του Κάτω Κόσμου. Βρέθηκε το 1986 στο νεκροταφείο της Πέλλας. Πρόκειται για κατάρα ή μαγική επωδός γραμμένη από μια γυναίκα της οποίας ο εραστής επρόκειτο να νυμφευθεί κάποια άλλη. 

Ο κατάδεσμος έγραφε: 

[Θετί]μας καὶ Διονυσοφῶντος τὸ τέλος καὶ τὸν γάμον καταγράφω καὶ τᾶν ἀλλᾶν πασᾶν γυ-

[ναικ]ῶν καὶ χηρᾶν καὶ παρθένων, μάλιστα δὲ Θετίμας, καὶ παρκαττίθεμαι Μάκρωνι καὶ

[τοῖς] δαίμοσι• καὶ ὁπόκα ἐγὼ ταῦτα διελέξαιμι καὶ ἀναγνοίην πάλειν ἀνορόξασα,

[τόκα] γᾶμαι Διονυσοφῶντα, πρότερον δὲ μή• μὴ γὰρ λάβοι ἄλλαν γυναῖκα ἀλλ’ ἢ ἐμέ, 

[ἐμὲ δ]ὲ συνκαταγηρᾶσαι Διονυσοφῶντι καὶ μηδεμίαν ἄλλαν. Ἱκέτις ὑμῶ(ν) γίνο- 

[μαι• Φίλ;]αν οἰκτίρετε, δαίμονες φίλ[ο]ι, δαπινὰ γάρ 

ἰμε φίλων πάντων καὶ ἐρήμα• ἀλλὰ 

[ταῦτ]α φυλάσσετε ἐμὶν ὅπως μὴ γίνηται τα[ῦ]τα καὶ κακὰ κακῶς Θετίμα

ἀπόληται. 

[----]ΑΛ[----]ΥΝΜ..ΕΣΠΛΗΝ ἐμός, ἐμὲ δὲ [ε]ὐ[δ]αίμονα καὶ μακαρίαν γενέσται 

[-----] ΤΟ[.].[----].[..]..Ε.Ε.ΕΩ[ ]Α.[.]Ε..ΜΕΓΕ[---] 

Μετάφραση: 

«της Θετίμας και του Διονυσοφώντα την τελετή και το γάμο δένω με γραπτή κατάρα και όλων των άλλων γυναικών, 

είτε χήρες είναι, είτε παρθένες, κυρίως όμως της Θετίμας. Και παραδίνω αυτόν τον κατάδεσμο στον Μάκρονα και 

τους δαίμονες. Και μόνον όταν εγώ ξεθάψω και ξετυλίξω και διαβάσω πάλι αυτά τα λόγια, 

τότε μονάχα να παντρευτεί ο Διονυσοφώντας. Προηγουμένως να μην πάρει άλλη γυναίκα του εκτός από μένα. 

Μονάχα εγώ να γεράσω στο πλευρό του Διονυσοφώντα, καμιά άλλη. Σας ικετεύω 

προσφιλείς δαίμονες δείξτε οίκτο στη Φίλα γιατί 

με έχουν εγκαταλείψει όλα τα αγαπημένα μου πρόσωπα και είμαι έρημη. Αλλά 

φυλάξτε τον κατάδεσμο για χάρη μου, ώστε να μη γίνουν αυτά, κι η κακιά Θετίμα 

κακά να χαθεί.... 

κι εγώ να βρω ευδαιμονία και μακαριότητα».