Η Ελληνική λαογραφία από το 1890-1918

Ο Νικόλαος Πολίτης

Το 1890 ο Νικόλαος Πολίτης ονομάσθηκε καθηγητής «της Μυθολογίας και της ελληνικής Αρχαιολογίας» στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών. Δίδασκε Δημόσιο και Ιδιωτικό βίο των αρχαίων, Θέατρο και Ιστορία των Θρησκευμάτων, με αντίστοιχα στοιχεία από τα νεοελληνικά έθιμα. Καταλαβαίνουμε αμέσως την σημασία που έχει η διδασκαλία του για την δημιουργία νέων φιλολόγων-λαογράφων. 

Ο Νικόλαος Πολίτης γεννήθηκε στην Καλαμάτα το 1852. Ο πατέρας του ήταν δικαστικός. Ήδη από τις γυμνασιακές τάξεις έδειξε την ξεχωριστή κλίση του προς την φιλολογία και την λαογραφία, παρακολουθώντας τα απεριοδικά της εποχής του, Χρυσαλίδα, Ευτέρπη, Πανδώρα, και στέλνοντάς τους λαογραφικά μελετήματα («Περί λυκοκανθάρων»), «Άσματα δημοτικά», «Περί παραμυθίων» κ.α.). 

Το 1866, όταν έγινε η Κρητική επανάσταση, ο Πολίτης ήταν 14 ετών. Έφυγε πεζός από την Καλαμάτα για να πολεμήσει στην Κρήτη, αλά οι γονείς του τον αναζήτησαν στο Ναύπλιο και τον γύρισαν πίσω. Γράφτηκε στην Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών και ως φοιτητής συνέχιζε να δημοσιεύει εργασίες Το 1870 έγινε μέλος του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και έλαβε μέρος στην πενταμελή Επιτροπή που ανέλαβε την συλλογή και δημοσίευση «ανεκδότων ηθών και εθίμων, μύθων, παροιμιών, αινιγμάτων και παντοίας γλωσσογραφικής ύλης του λαού της Ελλάδος». Εξέδωσε τότε, μαζί με τον Ηπειρώτη Σπυρίδωνα Λάμπρο, τα Νεοελληνικά Ανάλεστα Παρνασσού με λαογραφικά δημοσιεύματα, και το 1871 έγραψε την πρώτη συστηματική μελέτη του Νεοελληνική Μυθολογία, που βραβεύτηκε. 

Το 1876 πήγε για συμπληρωματικές σπουδές στην Γερμανία (υπότροφος από την Ελληνική Κυβέρνηση) κι έμεινε στο Μόναχο τέσσερα χρόνια, όπου γνωρίστηκε φιλικά με τον βυζαντινολόγο Κάρολο Κρουμπάχερ, στον οποίο έμαθε και νεοελληνικά •διέκοψε λίγο την υποτροφία του και ήρθε να πολεμήσει για την Θεσσαλία. 

Το 1880, που γύρισε οριστικά στην Ελλάδα, διορίστηκε στην Βιβλιοθήκη της Βουλής και κατέταξε τα βιβλία της. Το 1882 έγινε Υφηγητής και το 1884 διορίστηκε Τμηματάρχης Μ. Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας - τότε εισηγήθηκε και την διδασκαλία των νέων Ελληνικών- κι ύστερα Γενικός Επιθεωρητής, οπότε (1887) έγραψε Εγκύκλιο στους εκπαιδευτικούς να προσέχουν και να συγκεντρώνουν λαογραφικό υλικό του τόπου τους. Ήταν ακριβώς το έτος που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο «Λαογραφία», ενώ πρωτύτερα έλεγαν «Παραδόσεις», «Έθιμα» κτλ. 

Το 1889 συνεργάστηκε με τον Γεώργιο Δροσίνη στην διεύθυνση του περιοδικού Εστία κι αυτό αποτέλεσε μια έμπρακτη ενίσχυση της τότε λογοτεχνίας μας από την Λαογραφία. Ήδη, με την δυναμική παρουσία του Ψυχάρη στα Νεοελληνικά γράμματα, η λαϊκή γλώσσα και ζωή είχαν πάρει δικαιώματα στην ποίηση και στον πεζό λόγο. Με τους λαογραφικούς ανεφοδιασμούς του Πολίτη, η ποίηση πλησίασε το δημοτικό τραγούδι και ο πεζός λόγος την εθιμολογία και ηθογραφία μας. Η πνευματική αναγέννηση της λεγόμενης «γενιάς του 1880», όσο και το ηθογραφικό στοιχείο σε μια μεγάλη περίοδο της Λαογραφίας μας, μπορούμε να πούμε ότι στηρίχτηκαν στον Ψυχάρη και στον Πολίτη.

Το 1890 ο Πολίτης έγινε καθηγητής στο πανεπιστήμιο όπου δίδασκε ως το 1921 που πέθανε. Οι σημαντικότερες λαογραφικές μελέτες, που ως τότε δημοσίευε, συγκεντρώθηκαν στους τρεις τόμους των Λαογραφικών Συμμείκτων του, που τυπώθηκαν αργότερα στην σειρά «Δημοσιευμάτων» του Λαογραφικού Αρχείου. Άλλα μεγάλα έργα του είναι οι «Παροιμίες» και οι «Παραδόσεις», που άρχισαν να τυπώνονται στην σειρά «Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του Ελληνικού λαού» (Βιβλιοθήκη Μαρασλή), από το 1899. Δυστυχώς ούτε το σύνολο των παροιμιών ούτε τα επιστημονικά σχόλια των Παραδόσεων τυπώθηκαν ως το τέλος •δημοσιεύτηκαν μόνο τέσσερις τόμοι παροιμιών και δύο παραδόσεων. 

Με τα βιβλία και τις μελέτες του ο Πολίτης έδωσε βαθύτερο επιστημονικό περιεχόμενο στην Λαογραφία και την έκανε πολύπλευρα ερευνητική. Κράτησε τις επιστημονικές κατευθύνσεις προς την αρχαία ελληνική και την βυζαντινή παράδοση (με άγρυπνο αντιφαλλμεραγικό πνεύμα), αλλά κυρίως τόνισε την ανάγκη της διεθνούς συγκριτικής μελέτης, για την πιο «ανθρωπολογική» κατανόηση των εθίμων και των δοξασιών του λαού. 

Για να ενισχύσει τα λαογραφικά ενδιαφέροντα και την σχετική κίνηση στην Ελλάδα, ο Πολίτης το 1908 ίδρυσε την «Ελληνική Λαογραφική Εταιρία», που υπάρχει ακόμη, και το 1909 άρχισε να εκδίδει το περιοδικό Λαογραφία. Παράλληλα άρχισε να δημοσιεύει και την Ελληνική Βιβλιογραφία, που μας είναι πολύτιμη, για την ανεύρεση ιδιαίτερα λαογραφικών βιβλίων και μελετών από το 1907 κι έπειτα. Το 1914 εξέδωσε, με χρηματοδότηση του Ηπειρώτη Αλέξανδρου Πάλλη, τις Εκλογές από τα τραγούδια του Ελληνικού Λαού με συνθετική παρέμβαση στα κείμενα, και το 1918 ίδρυσε το Λαογραφικό αρχείο, με σκοπό την καταγραφή, την περιγραφή και την δημοσίευση των λαογραφικών μνημείων του λόγου και της εθιμικής παράδοσης. 

Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι στον Α' τόμο του περιοδικού Λαογραφία ο Πολίτης έχει δημοσιεύσει ένα διάγραμμα θεμάτων για την έρευνα και την μελέτη της λαϊκής ζωής, Το διάγραμμα αυτό εφαρμόστηκε και στο Λαογραφικό Αρχείο (σήμερα «Κέντρο Ερεύνης της Ελλ. Λαογραφίας» της Ακαδημίας Αθηνών), είναι δε το εξής:

I. Τα μνημεία του λόγου: Άσματα, επωδοί, αινίγματα, ευχές, παροιμίες, μύθοι, ευτράπελοι διηγήσεις, παραμύθια, παραδόσεις, γλώσσα.

II. Οι κατά παράδοση πράξεις ή ενέργειες του λαού: οίκος, τροφή, ενδύματα, κοινωνική οργάνωση, γαμήλια έθιμα, βίοι –γεωργικός, ποιμενικός, ναυτικός, κ.τ.λ. – δίκαιο, λατρεία, δημώδης φιλοσοφία, δημώδης ιατρική, μαντική, αστρολογία, μαγεία, μαγικές και δεισιδαιμονικές συνήθειες, αθλητικά αγωνίσματα, χοροί, μουσική και όργανα, καλλιτεχνία. 

Το διάγραμμα αυτό δείχνει αμέσως πόσο πλάτυναν τότε τα ενδιαφέροντα της Λαογραφίας, κι ότι δεν την απασχολούσαν μόνο τα φιλολογικά κείμενα και η γλώσσα ή ο ψυχικά μόνο εθιμικός βίος, όπως στην αρχή. 

Το δεύτερο σκέλος της τώρα απλώθηκε και σε τεχνικά και επαγγελματικά θέματα , με εθνογραφική σπουδαιότητα και βιοτική προσοχή (σπίτι, ολόκληρος ο λαϊκός βιος (πνευματικός, ψυχικός και πρακτικός) έδινε τα στοιχεία του για εξέταση, κι αυτό ήταν ένα μεγαλύτερο πλησίασμα προς την εθνική ζωή. 

Δεν είναι απαραίτητο ν’ ακολουθούμε αναλλοίωτο, ύστερα από τόσα χρόνια, το ίδιο διάγραμμα. Πρέπει όμως να το γνωρίζουμε, αφού είναι το πρώτο, και προπάντων αφού πέτυχε να περιλαμβάνει όλα σχεδόν τα στοιχεία, όσα απασχολούν και σήμερα την λαογραφική έρευνα.

Ενδιαφέρει τώρα να γνωρίσουμε μερικά από τα πρόσωπα που έγιναν πρώτα μέλη της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας. Είναι ανάμεσα σ’ αυτά επιστήμονες και λογοτέχνες της εποχής, που πήραν έπειτα ξεχωριστή θέση στα ελληνικά γράμματα. Η ιδρυτική συνεδρία έγινε τον Δεκέμβριο του 1908 στην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών. 

Τα πρώτα μέλη ήταν γύρω στα 750 απ’ όλη την Ελλάδα (ελεύθερη και αλύτρωτη) και ανάμεσα τους σημειώνονται α) σπουδαίοι λογοτέχνες όπως οι: Α. Καρκαβίτσας, Κ. Παλαμάς, Ι. Γρυπάρης, Α. Σικελιανός, Κ. Θεοτόκης, Πηνελόπη Δέλτα, Γρ. Ξενόπουλος, Ι. Πολέμης, Π. Βλαστός κ.α., και β) γνωστοί επιστήμονες όπως οι: Θ. Κακριδής, Σπ. Λάμπρος, Δ. Μπαλάνος, Δ. Γληνός, Γ. Αναγνωστόπουλος, Γ. Καψάλης, Γ. Μέγας κ.α.

Ο σκοπός και το έργο της Λαογραφικής Εταιρείας καθορίστηκαν τότε στον Κανονισμό της, με τα εξής περίπου λόγια: «Ἔργον τῆς Ἑταιρείας εἶναι ἡ καλλιέργεια καὶ προαγωγὴ τῶν λαογραφικῶν ἐρευνῶν καὶ σπουδῶν, ἰδίως δὲ τῶν ἀναφερομένων εἰς τὴν γνῶσιν τοῦ ἑλληνικοῦ καὶ τῶν ἄλλων λαῶν τῆς Ἑλληνικῆς Χερσονήσου» (δηλ. προγραμματίστηκε συγκριτική μελέτη της λαογραφίας όλης της Βαλκανικής). 

Και έπειτα : «Τὸ ἔργον τῆς Ἑταιρείας συντελεῖται α) διὰ τῆς ἐκδόσεως περιοδικοῦ καὶ δημοσιεύσεως συλλογῶν καὶ μονογραφιῶν, β) δι’ ἀποστολῶν πρὸς ἔρευναν τῆς λαογραφίας ἑλληνικῶν τόπων , γ) διὰ διαγωνισμῶν πρὸς συναγωνὴν λαογραφικῆς ὕλης, δ) διὰ διαλέξεων, ἀνακοινώσεων καὶ μουσικῶν ἀκροαμάτων, ε) δι’ ἐκθέσεων καὶ συλλογῶν ἐνδυμάτων, σκευῶν, ἐργαλείων, μουσικῶν ὀργάνων καὶ παντοίων πραγμάτων χρησίμων πρὸς διαφώτισιν τοῦ βίου τοῦ λαοῦ…

Οι σκοποί αυτοί της Εταιρείας άρχισαν να πραγματώνονται αμέσως με την τακτική έκδοση του περιοδικού κι ύστερα με την ίδρυση, το 1914, της «Εθνικής Μουσικής Συλλογής» (για την μουσική καταγραφή των τραγουδιών), και το 1918 του «Λαογραφικού Αρχείου».