ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

Summer - Walter Crane

Η εποχή με τις θερμότερες ημέρες του έτους είναι το καλοκαίρι, το οποίο αποτελεί μια εκ των τεσσάρων εποχών της εύκρατης ζώνης. Παρεμβάλλεται μεταξύ της ανοίξεως και του φθινοπώρου, ωστόσο η ημερομηνία έναρξης του ποικίλλει ανάλογα το κλίμα, τον πολιτισμό και την παράδοση. Στην μετεωρολογία το καλοκαίρι καθορίζεται συμβατικά ως η περίοδος που περιλαμβάνει, για το Βόρειο ημισφαίριο, τους μήνες Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο • η διάρκεια του εκτείνεται από το θερινό ηλιοστάσιο έως την φθινοπωρινή ισημερία.

Κύριο στοιχείο του καιρού είναι το ζεστό ξηρό κλίμα και οι υψηλές θερμοκρασίες αλλά αυτό δεν συμβαίνει σε όλες τις περιοχές: στα τροπικά και υποτροπικά κλίματα επικρατεί υγρή περίοδος η οποία συνδέεται με την εποχιακή αλλαγή των ανέμων ενώ στην ινδική λεκάνη του Βορρά συναντάμε τους θερινούς μουσώνες οι οποίοι πολλές φορές συνοδεύονται από καταρρακτώδεις βροχές και καταιγίδες. 

ΘΕΡΙΝΟ ΗΛΙΟΣΤΑΣΙΟ 

Αστρονομικά υπολογίζεται ως εναρκτήρια ημέρα του καλοκαιριού η 21η Ιουνίου, ημέρα κατά την οποία ο Ήλιος φτάνει στο βορειότερο σημείο της εκλειπτικής και αρχίζει να κατέρχεται προς τον ουράνιο ισημερινό. Το σημείο αυτό ονομάζεται θερινή τροπή και μάλιστα μερικές ημέρες πριν και μετά την τροπή, ο Ήλιος φαίνεται να αργοστέκει πάνω στην εκλειπτική και το σημείο αυτό ονομάζεται θερινό ηλιοστάσιο • η λέξη δε, προέρχεται από το λατινικό solistitium το οποίο σημαίνει «ήλιο-σταμάτημα».

Τα αρχαία γερμανικά φύλλα το αποκαλούσαν «Litha» ενώ στην Σουηδία ονομαζόταν «Midsommar» και εορτάζεται από τα αρχαία χρόνια προς τιμήν της γονιμότητος. Και στην αρχαία Γαλατία, ο εορτασμός του ονομαζόταν «γιορτή της Επόνα» θεότητα της γονιμότητος και προστάτιδα των αλόγων. 

Στην Δανία καλείται «Sankt hans» • είναι η ημέρα όπου οι μεσαιωνικοί σοφοί άνδρες και οι γυναίκες (οι γιατροί εκείνου του χρόνου) συγκέντρωναν τα ειδικά χορτάρια ώστε να θεραπεύσουν τους ανθρώπους για το υπόλοιπο του έτους. Τέλος, στην Νορβηγία λέγεται «Sankthansaften» • υπάρχει δε μια συνήθεια να τελούνται πλαστοί γάμοι μεταξύ ενηλίκων και παιδιών συμβολίζοντας έτσι την άνθηση της νέας ζωής.

Midsummer - Albert Moore

Στην αρχαιότητα, η ημερομηνία του θερινού ηλιοστάσιου ήταν μια σημαντική πηγή στην καθοδήγηση των ανθρώπων περί οργανώσεως και συγκομιδής των καλλιεργειών τους. Εξάλλου τους επέτρεπε να κατανοούν τις καιρικές συνθήκες οι οποίες επρόκειτο να επικρατήσουν. Επίσης, θεωρείται παραδοσιακή ημέρα για γάμους. Όλοι οι λαοί στην θρησκευτική τους παράδοση συνέδεσαν το φως του Ηλίου με την ανώτερη πνευματική κατάσταση που μπορεί να περιέλθει ο άνθρωπος. 

Οι περισσότερες θρησκείες και οι μυστικιστικές δοξασίες θέσπισαν πανηγυρικούς εορτασμούς για τον Θεό Ήλιο και ο,τι αυτός συμβολίζει. Εξαιρετικά σημαντικοί είναι οι εορτασμοί σε ολόκληρη την Ευρώπη, κυρίως στο βόρειο τμήμα της, Φινλανδία, Σουηδία αλλά και Μεγάλη Βρετανία κ.α.. 

Οι Δρυίδες των αρχαίων Κελτών γιόρταζαν τις «Φωτιές της ακτής». Μάλιστα, κάθε χρόνο στην Βρετανία στις 21 Ιουνίου συγκεντρώνεται χιλιάδες κόσμου στο μεγαλιθικό μνημείο του Στόουνχετζ (Stonehenge) διότι η ανατολή του θερινού ηλιοστασίου εμφανίζεται στον ορίζοντα σε ευθυγράμμιση με την ογκώδη κύρια πέτρα του μνημείου. • μερικοί πιστεύουν ότι χτίστηκε αποκλειστικά για τον λόγο αυτό.

Από τα προϊστορικά ακόμη χρόνια, την ημέρα του θερινού ηλιοστασίου οι άνθρωποι ανάβουν φωτιές τις οποίες διατηρούν όλη την νύκτα για να δηλώσουν την πίστη τους στον ζωοδότη Ήλιο αλλά και για να εξαγνίσουν κάθε κακή τροπή, εξασφαλίζοντας του τον αιώνιο δρόμο στο δώμα του ουρανού.

Ανάλογες φωτιές ανάβουν, τόσο στην Φιλανδία δίπλα στις όχθες των λιμνών, τις οποίες αποκαλούν ukko προς τιμήν του παλαιού φιλανδού ομώνυμου θεού τους, όσο και στην Λετονία, ενώ παράλληλα τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια και καίνε στεφάνια - κορώνες τα οποία είναι φτιαγμένα από λουλούδια για τις γυναίκες και από βελανιδιά για τους άνδρες.

Στη Ρώμη γιόρταζαν τα «Βεστάλια», μια γιορτή προς τιμήν της θεάς Βέστα (Vesta) της ρωμαϊκής μυθολογίας, η οποία είναι η παρθένος θεότητα της οικογένειας και της οικιακής εστίας, αντίστοιχη της Εστίας στην ελληνική μυθολογία. Και αυτές οι γιορτές της φωτιάς διαρκούσαν μια ολόκληρη εβδομάδα, ενώ την πρώτη μέρα, άνοιγε το ιερό του ναού της για μια και μοναδική φορά κατά την διάρκεια του χρόνου κι οι γυναίκες πρόσφεραν θυσίες.
 
Και στην Ελλάδα οι φωτιές σχετίζονται με αυτές των ηλιακών τροπών οι οποίες συνηθίζονται σ’ όλους τους Ινδοευρωπαϊκούς λαούς. Επιπλέον, η πυρολατρεία συνδέεται με το έθιμο του πρωτομαγιάτικου στεφανιού · συνηθίζεται να ανάβουν φωτιά μ’ αυτά και ενώ πηδούν την φλόγα τραγουδούν:  «να πηδήξω την φωτιά να μη με πιάσει αρρωστιά» ή «αφήνω τον κακό (ή τον καλό) τον χρόνο, πάω στον καλύτερο» και άλλα όμοια. 

Σε κάποιες περιοχές καθώς πηδούν την φλόγα τραγουδούν  

«όξω ψύλλοι και κοργιοί, 

μέσα η ρώγα η χρυσή».

Επίσης, στην Αρχαία Ελλάδα η νύχτα του Ηλιοτρόπιου, ήταν η γιορτή μιας ερωτικής μαγείας, με τους νέους να ανταλάσσουν ερωτικούς όρκους και να πηδούν πάνω από τις φωτιές, τις λεγόμενες «φωτιές της τύχης». Για να εξαγνίσουν αυτούς τους όρκους πηδούσαν πάνω από τις φλόγες τρεις φορές αποδιώχνοντας έτσι κάθε επιβουλή. 

Τέλος, στην αρχαία Αθήνα το αθηναϊκό ημερολόγιο είχε σαν αφετηρία την πρώτη νέα σελήνη μετά το θερινό ηλιοστάσιο. Στην διάρκεια αυτού του μήνα λάμβαναν χώρα οι Ολυμπιακοί αγώνες κάθε τέσσερα χρόνια. Οι Σπαρτιάτες τελούσαν τα Υακίνθεια προς τιμή του Υάκινθου τον οποίον άθελά του σκότωσε ο θεός Απόλλων κτυπώντας τον με τον δίσκο. Οι Λακεδαιμόνιοι σύμφωνα με τον Ξενοφώντα διέκοπταν ακόμη και τις εκστρατείες τους για να λάβουν μέρος στις εορτές αυτές. 

 

The Death of Hyacinth by Benjamin West

Στη σημερινή Ελλάδα, υπάρχουν ακόμη στη θέση εκείνης της γιορτής, οι Φωτιές του Αη-Γιαννιού, του Κλήδονα, που σε κάποιες περιοχές τις λένε «του Αη-Γιαννιού του ηλιοτροπιού». Και σήμερα ακόμη, σε πολλά μέρη της Ελλάδας, οι φωτιές ανάβουν με τη δύση του ήλιου και στις φλόγες τους ρίχνονται τα ξερά στεφάνια της πρωτομαγιάς, ενώ αυτοί που πηδούν ύστερα πάνω από τις φωτιές κάνουν κρυφές ευχές μέσα τους, ελπίζοντας να ευοδωθούν. Φαίνεται ότι η χριστιανική θρησκεία δεν κατάφερε τελικά να ξερριζώσει αυτές τις αρχαιότροπες δοξασίες, ακόμη και όταν οι τελετουργοί απειλήθηκαν με διωγμούς κατά το παρελθόν.

ΔΗΜΩΔΕΙΣ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ

Το καλοκαίρι έχει βαθιές ρίζες στην ελληνική παράδοση. Ο καλός καιρός, από όπου ετυμολογικά προέρχεται η λέξη, αποκαλύπτει την λαχτάρα των ανθρώπων της ελληνικής υπαίθρου να λυτρωθούν από το κρύο και τα προβλήματα του χειμώνα. Πρόκειται για την κατ εξοχήν εποχή της συγκομιδής και της επεξεργασίας των δημητριακών, εργασίες οι οποίες έδωσαν το όνομα τους στους δύο πρώτους μήνες του καλοκαιριού, Ιούνιος ο Θεριστής και Ιούλιος ο Αλωνάρης. 

Θέρος - Γιολδάσης Δημήτρης

Γνωστές δημώδεις παροιμίες για την εποχή του καλοκαιριού είναι οι εξής: 

- «Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα». 

- «Από το θέρος ως τις ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές» 

- «Θέρος , τρύγος , πόλεμος ....και στο αλώνισμα χαρές» 

- «Αγκάθια του καλοκαιριού, μαρούλια του χειμώνα» 

- «Καλοκαίρι ηλιοπαρμένος, το χειμώνα μουσκεμένος, είσαι πάντα προκομμένος» 

- «Καλοκαιριού παλιούρια, χειμώνα μαρούλια» 

- «Μη σε γελάσει ο βαθρακός και το χελιδονάκι, αν δε λαλήσει ο τζίτζικας, δεν είν’ καλοκαιράκι» 

- «Του καλοκαιριού το δείπνο, νοστιμίζει χωρίς λύχνο» 

Jules Breton - Summer

ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ

Τὸ παιδὶ μὲ τὴ φυσαρμόνικα 

Θὰ βγῶ στὸν κάμπο νὰ μαζέψω 
τὰ πεσμένα φύλλα τοῦ ἥλιου, 
νὰ πλάσω τὶς ἀκτίδες του -τοῦτο τὸ καλοκαίρι-, 
νὰ πλάσω τὶς ἀκτίδες του σὲ φύλλα γιὰ νὰ γράψω 
τὸν οὐρανὸ καὶ τὸ τραγούδι σου, Ἑλληνόπουλο! 
Γιατὶ τὸ χῶμα δὲ μὲ φτάνει! Δὲ μὲ φτάνει τὸ αἷμα μου! 
Γιατὶ τὰ δάκρια μου δὲ φτάνουνε νὰ πλάσω τὸν πηλό μου! 
Τί νὰ τὸ κάνω τὸ σπίτι μου; Ἔξω σὲ τραγουδᾶνε! 
Ἔξω μιλοῦν γιὰ σένανε! Δέ μου φτάνει ἡ φωνή μου! 
Θὰ τρέξω ἐκεῖ ποὺ σ᾿ ἄκουσα νὰ λὲς «Ὄχι» στὸ θάνατο. 
Θὰ τρέξω ἐκεῖ ποὺ πήγαινες σφυρίζοντας ἀντίθετα 
στ᾿ ἀστροπελέκι,ἀντίθετα στὴ διαταγὴ 
καὶ στὸ γλυκὸ ψωμὶ τῆς γῆς! Ἀντίθετα 
στὰ γαλανά σου μάτια ποὺ ἦταν γιὰ τὸν ἔρωτα!

Νικηφόρος Βρεττάκος